نشریه گیاهان دانه روغنی
سال یکم شماره 2 (پاییز و زمستان 1398)

به منظور تعیین انتخاب محصول پیش‎کاشت مناسب تر برای گیاه کلزا با مدیریت مناسب مصرف کود نیتروژنه، آزمایشی در سال های زراعی 92-1391 و 93-1392 در قالب فاکتوریل بر پایه بلوک‎های کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا همدان اجرا شد. فاکتور اول کشت قبل شامل نخود و ذرت (علوفه ای) و فاکتور دوم سطوح کود اوره شامل 0، 40، 80، 120، 160 و 200 کیلوگرم در هکتار بود. نتایج آزمایش نشان داد که عملکرد بیولوژیک و عملکرد دانه و درصد پروتئین دانه کلزا تحت تاثیر کشت قبل و سطوح کود مصرفی قرار گرفتند ولی اثر کشت قبل و سطوح کود اوره درصد روغن دانه را تحت تاثیر قرار ندادند. بیشترین میزان عملکرد بیولوژیک و عملکرد دانه و درصد پروتئین دانه در تیمار کشت قبل نخود مشاهده شدند. در بین سطوح کود نیز بیشترین میزان این صفات در مصرف 200 کیلوگرم در هکتار اوره بدست آمد ولی مقادیر بدست آمده در این تیمار با تیمار مصرف 160 کیلوگرم در هکتار اوره اختلاف معنی داری نداشت. به نظر می رسد در زراعت کلزا برای کاهش مصرف کودهای نیتروژنه و کمک به سلامت محیط زیست استفاده از پیش‎کاشت حبوبات مثل نخود راه حل مناسبی باشد. همچنین توجه به سطوح کودی بهینه و عدم مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی به پایداری کشاورزی کمک شایانی خواهد نمود.

سودآوری زراعی، لازمه پذیرش و توسعه بیشتر کشت کلزا در کشور می باشد. چنانچه برنامه های افزایش تولید، متناسب با بازده اقتصادی طراحی گردند، امکان استفاده از مزیت های موجود در سطح کشور در راستای تامین اهداف کلان فراهم خواهد شد. این پژوهش برای بررسی این موضوع، نرخ بازده داخلی سرمایه گذاری در زراعت کلزا در 14 استان کشور را در طول سال زراعی 94-1393 محاسبه و سهم تولیدات دارای ارزش افزوده مثبت را مشخص کرده است. نتایج نشان داد که بیشترین و کمترین عملکرد به ترتیب به استان های کرمان (کیلوگرم در هکتار 3562) و هرمزگان (542 کیلوگرم در هکتار) متعلق بوده و بیشترین سطح زیرکشت کلزا در استان خوزستان (6457 هکتار) بود. استان های هرمزگان، قزوین و خراسان شمالی بیشترین بازدهی منفی را داشتند که در این میان جایگاه استان قزوین با سهم 7/6 درصدی از تولید، شایان توجه است. استان های کرمان، آذربایجان شرقی و لرستان به ترتیب با نرخ بازدهی 36/888، 61/325 و 89/278 درصد در رتبه های اول، دوم و سوم قرار گرفتند که در بین آن ها، استان آذربایجان شرقی با 3/5 درصد سهم از تولید و سودآوری قابل توجه، جایگاه منحصر به فردی در تولید اقتصادی کلزا در کشور داشت. بر اساس یافته های پژوهش 79 درصد نظام بهره برداری مورد استفاده در تولید کلزای آبی در استان های مورد مطالعه دارای بازدهی اقتصادی بوده و میزان سود، درآمد، عملکرد و قیمت به ترتیب بیشترین ارتباط معنی دار با نرخ بازده سرمایه گذاری در تولید کلزا را داشتند.

سویا بزرگ‎ترین منبع تولید روغن در جهان می باشد و 61 درصد از کل تولید دانه روغنی جهان را تشکیل می دهد. گل سویا کوچک و ظریف بوده و مادگی آن بسیار آسیب پذیراست. تلاقی مصنوعی در سویا به علت بسته بودن گل ها در هنگام باروری (کلیستوگامی) دشوار است. دشوار بودن دورگ گیری و موفقیت اندک آن، اصلاح سویا را با محدودیت مواجه کرده است. به طور کلی، نسبت موفقیت تلاقی ها در سویا 2-15 درصد با توجه به شرایط آب و هوایی، سلامت بوته ها و تنوع ژنتیکی گیاه متغیر است. موفقیت انجام دورگ گیری در حبوبات از جمله ماش و نخود و بالاخص سویا با روش های معمول در مقایسه با غلات به طور قابل توجهی کمتر است. در صورتی که روش تلاقی بدون سترون کردن روشی کارآمد با درصد موفقیت بالاتر از روش های رایج (حدود 40 درصد) است. در این روش از آنجا که گل های سویا پروتوژنی هستند یک روز قبل از باز شدن گل ها، گرده‎افشانی صورت می پذیرد. در این مقاله با پیشنهاد این روش به محققین و کارشناسان اصلاح‎گر سویا، ضمن کاهش زمان انجام فرآیند دورگ گیری، کارایی دورگ گیری افزایش یافته و امکان ایجاد نتایج متنوع در آنها امکان پذیر می گردد.

تولید دانه های روغنی به دلیل نیاز و تقاضای فراوان در داخل کشور به مواد حاصل از آن (فرآوری شده یا خام)، نقش مهمی در تامین امنیت غذایی کشور دارد و متولیان در تلاش هستند تا سطح زیرکشت این نوع گیاهان را افزایش دهند و به همین دلیل برای رسیدن به هدف اشاره شده، سرمایه گذاری های متعددی در این حوزه انجام شده است. از آنجا که عمده گیاهان دانه روغنی تابستانه هستند و بدون آبیاری عملکرد اقتصادی ندارند، در نتیجه مهم است تا برنامه آبیاری این مزارع هم بخوبی تهیه شود. تعیین آب مورد نیاز گیاه یکی از عوامل کلیدی برای مدیریت آبیاری است و خصوصا در شرایط کمبود منابع آبی، با هدف استفاده کاراتر از آب برای برنامه ریزان بخش کشاورزی از اهمیت بالایی برخوردار است. در این نوشتار چهار گیاه دانه روغنی مهم استان شامل سویا، کلزا، کنجد و آفتابگردان انتخاب شدند و ابتدا با استفاده از رابطه پنمن-مانتیث و نرم افزار EToCal و داده های هواشناسی طولانی مدت بر مبنای دو ایستگاه هواشناسی سینوپتیک گرگان و گنبد تبخیر- تعرق پتانسیل و سپس با استفاده ضرایب گیاهی و بارش موثر نیاز خالص آبی گیاه برآورد شدند. نتایج بررسی نشان داده است که مقادیر فصلی آب مورد نیاز خالص گیاهان دانه روغنی شامل سویا، کنجد، آفتابگردان و کلزا در دشت گرگان به ترتیب برابر 3970، 3480، 3500 و 1500  متر مکعب در هکتار و در دشت گنبد برابر 4600، 4210، 4220 و 1780 متر مکعب در هکتار می باشد. این نتایج به روز شده از نیاز خالص آبی گیاهان قابل توصیه برای برنامه آبیاری آنها در منطقه است و می تواند جایگزین برنامه آبیاری مرسوم شود.

برای ارزیابی و انتخاب مناسب ترین بذرکار برای کاشت مکانیزه کلزا پژوهشی از سال 93 به مدت دو سال زراعی در منطقه مغان انجام شد. در این ارزیابی خطی کار اگرمستر مناسب عمل نمود، ازاین رو جهت مقایسه این بذرکار با خطی کار همدانی (متعارف منطقه) در سال زراعی 96-95، آزمایشی در شرایط زارعین در دو منطقه حوزه خدمات جهاد کشاورزی آراز و دشت پارس آباد انجام گردید. پارامترهای ارزیابی عملکرد بذرکارها شامل عمق کاشت، درصد سبز شدن، یکنواختی توزیع بذر و ظرفیت مزرعه ای بودند. نتایج نشان داد میانگین درصد سبز کلزا با خطی کار اگرمستر و همدانی به ترتیب برابر با 92 و 84 درصد بود. از لحاظ عمق کاشت، یکنواختی توزیع افقی، درصد سبز بذر و ظرفیت مزرعه ای بذرکار اگرمستر نسبت به همدانی مناسب تر بود. میانگین عملکرد دانه کلزا در شرایط زارعین برای خطی کار اگرمستر و همدانی به ترتیب برابر با 3205 و 2912 کیلوگرم در هکتار بود. بنابراین برای کاشت مکانیزه کلزا بذرکار اگرمستر مناسب ترین بذرکار در شرایط عرصه و مزرعه توصیه می گردد.